Онытылган сугышта мөселман солдатлар язмышы

Татарның танылган галиме, мөгаллим Искәндәр Гыйләҗевне без Икенче Бөтендөнья сугышы тарихын җентекләп өйрәнгән галим буларак яхшы беләбез. Германия архивларында шактый эзләнүләр үткәреп, ул Идел-Урал легионы хакында әтрафлы хезмәтләр чыгарды.

Бүген исә Бөтендөнья Татар конгрессы бинасында "Российские солдаты-мусульмане в германском плену в годы первой мировой войны" дигән саллы китап тәкъдим ителде. Монографиянең авторлары - Искәндәр Гыйләҗев һәм аның аспиранты, яшь галимә Ләйлә Гатауллина. Тәкъдим итү кичәсендә Татарстан Дәүләт Советының мәдәният, фән, мәгариф һәм милли мәсьәләләр Комитеты рәисе Разил Вәлиев, галимнәр Илдус Заһидуллин, Дамир Исхаков һ.б. катнашты. Алар әлеге хезмәт турында үз фикерләрен җиткерде. Искәндәр Гыйләҗев исә, әлеге темага ничек килүен ассызыклады һәм тарихта "онытылган сугыш" дигән термин алган олы фаҗиганең асылын өйрәнүнең әһәмияте турында сөйләп узды.

Татар язмышын өйрәнгәндә, ул еш кына I Бөтендөнья сугышына караган материалларга юлыккан. Ике вакыйга бер-берсенә ничек бәйләнгән, татар әсирләренең төрмәләрдәге язмышы, ике сугышның охшаш яклары, бер-берсенә бәйлелеге бармы-юкмы? Нәкъ менә әлеге сораулар аша галим "онытылган сугыш" темасына якыная да инде.

- Икенче Бөтендөнья сугышында кеше язмышы, Беренче Бөтендөнья сугышында кеше язмышы... Нигездә, без күп вакытта сугышны тантана итеп кабул итәбез. Ә ул, беренче чиратта, фаҗига. Кызганычка каршы, еллар узу белән аның фаҗигасы артта кала, каһарманлык калкып өскә чыга. Ә бит без сугышны фаҗига итеп кабул итәргә, аңа аек акыл белән карарга тиеш. Беренче дөнья сугышы - Икенче дөнья сугышы башы ул. Әгәр дә беренче сугыш булмаса, икенчесе дә булмаган булыр иде. Аларны бер вакыйганың ике чылбыры итеп карарга кирәк. Татар язмышы ике сугышта бер-берсенә охшамаган булса да, алар ничектер бер-берсен хәтерләтәләр. Шуның өчен дә аларны өйрәнү - әһәмиятле, - дип саный Искәндәр Гыйләҗев.

Чыннан да, әсирләрнең, солдатларның язмышы аша без тарихыбызны күзаллыйбыз. Китапны тәкъдим иткәндә, галимнәребез ислам диненең роленә дә тукталды. Беренче бөтендөнья сугышы вакытында Германия дөнья тарихында беренче тапкыр күләмле эксперимент уздыра - дини факторны сәяси, хәрби көрәштә файдалана. Мәгълүм ки, Германия мөселман дәүләте түгел, ләкин ул ислам факторын үз файдасында кулланмакчы була. Әлеге юнәлешләрнең асылына төшенү өчен дә "Российские солдаты-мусульмане в германском плену в годы первой мировой войны" китабының бүгенге көндә әһәмияте бар. Әлеге китап темасы татарлар белән генә чикләнми. Монда авторлар тарихыбызда "онытылган сугыш" дигән исем алган канлы вакыйганың асылына төшенергә омтыла. Теләсә нинди сугыш - ул, беренче чиратта, фаҗига, ил һәм шәхси язмышлар фаҗигасе. Германия дәүләте әсир мөселман солдатлары өчен махсус лагерьлар төзегән. Анда агитация эшләре алып барылган, әлбәттә инде, татар-башкорт тоткыннарының хәле чагыштырмача яхшырак та булган. Мөселман әсирләренең ул чагындагы рухи халәте җиңел булмагандыр. Россиядә яшәүче мөселманнар анда үги бала сыйфатында булын искә алсак, аларга үз ватаннары өчен кан кою да җиңел булмагандыр. Әмма галимнәребез раславынча, алардагы ватанпәрвәрлеккә сокланасы гына кала.

Китапның икенче авторы Ләйлә Гатауллинага Германия архивларында шактый эшләргә туры килгән. "Мин фәнни җитәкчем Искәндәр абый эзеннән киттем. Ул үз хезмәтләрендә Икенче Бөтендөнья сугышындагы мөселман әсирләре белән Беренче Бөтендөнья сугышы әсирләрен параллель рәвештә куеп язды. Менә шуннан кызыксынып киттем. Германиядә татар әсирләре арасындагы агитация, аның аяныч нәтиҗәләрен тәфсилләп өйрәнәсем килде. Кандидатлык диссертациям дә шул теманы колачлады. Чит ил архивында эшләгәндә бернинди кыенлык та кичермәдем. Баштарак тел мәсьәләсе генә авыррак иде. Андагы мәгълүматны алу, аны куллану уңайлы булды. Җирле галимнәр без - татарларны өйрәнгән, кайбер темаларга хәтта бездән алда да кереп киткәннәр. Китаплар язганнар, хезмәтләр дә бастырганнар. Институт, фәнни оешмаларда төрки халыклар, шул исәптән татар халкы белән дә бик кызыксыналар", - ди Ләйлә Гатауллина.